برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران

تاثیر تکانه‌های نرخ ارز بر چالش‌ها و چشم اندازهای اشتغال بخش صنعتی ایران

(صحت مطالب مقاله بر عهده نویسنده است و بیانگر دیدگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام نیست)
یکی از بخش‌هایی که نقش موثری در اشتغال زایی داشته و به طور مستقیم و غیر مستقیم در بخش‌های دیگر نیز اثر گذاراست، بخش صنعت است، از این رو با توجه به اهمّیت اشتغال و نقش آن در سرنوشت فردی و اجتماعی انسان، در این تحقیق به بررسی تاثیر تکانه‌های نرخ ارز بر چالشها و چشم اندازهای اشتغال بخش صنعت پرداخته شده است. بخش اول مطالعه، شاخص تکانه نرخ ارز را با استفاده از الگوی واریانس ناهمسانی شرطی اتورگرسیوتعمیم یافته محاسبه گردید و سپس با انجام آزمون ریشه واحد دیکی فولر و آزمون شکست ساختاری پرون، از مدل تصحیح خطای برداری برای برآورد طی سال‌های 1390-1338استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که درکوتاه مدت و بلندمدت تکانه نرخ ارز و حجم پول بر اشتغال رابطه معکوس دارند، همچنین با افزایش هزینه‌های جاری و عمرانی نیز میزان اشتغال بخش صنعت افزایش می‌یابد. بخش دوم مطالعه، پیش بینی روند اشتغال بخش صنعت، بااستفاده از مدل شبکه عصبی صورت گرفت و مشخص شد که اشتغال در بخش صنعت در آینده روندی افزایشی خواهد بود. لذا برنامه ریزی در این ارتباط می‌تواند از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The impact of exchange rate shocks on the challenges and prospects of employment in the industrial sector of Iran

نویسندگان [English]

• Davood Daneshjafari 1
• Ali Sardarshahraki 2
• Hajar Asnaashari 3
• Yahya Hartami 4

One of the sectors that have a role in job creation and the direct and indirect impact on other sectors is the industrial sector. So in this paper, the effects of the exchange rate as instruments of economic importance sector employment over the period 1338-1390 have been analyze. In the first part of the study, the structural break test unit root test Dicky Fuller Peron, the vector error correction model is used to estimate when results indicated that in short-run and long-run the exchange rate shock volume has been inverse effect on employment. Then the second section, anticipated employment trends using model of Artificial Neural Network (ANN). It was found that employment in industry will be increased in future. Therefore planning in this relation can be of high importance.

کلیدواژه‌ها [English]

• Employment prospects
• industry momentum exchange
• Neural Networks
• Vector Error Correction

اصل مقاله

مقدمه

نرخ های ارز یکی از عوامل کلیدی بین یک اقتصاد کشور و دنیا است. این نرخ از طریق بازار کالا و دارایی، روابط بین قیمت ها در داخل کشور و قیمت های داده شده در بازار جهانی را برقرار می سازد و یک عمال اثر گذار بر سیاست ها، راهبردها، ساز وکارهای روزانه، ساختار سیاسی، اجتماعی وفرهنگی محسوب می‌شود. نرخ ارز بر قیمت کالاها وخدمات وارداتی در بازار داخلی و بر قیمت کالاهای سرمایه ای ساخته شده در داخل تاثیر می گذارد. نوسانات نرخ ارز وتغییرات آن در یک مرحله به قیمت کالاهای وارداتی منتقل می‌شود ودر مرحله دوم، تغییرات در قیمت کالاهای وارداتی، به قیمت کالاهای عمده فروشی ومصرف کننده انتقال می‌یابد. تغییر نرخ ارز قیمت های مصرف کننده را از کانال دیگری نیز تحت تاثیر قرار می دهد: کاهش ارزش پول ریال، قیمت های بالاتر را برای کالاهای وارداتی ایجاد می کنند و در نتیجه، تقاضا برای کالاهای تولید شده داخلی را افزایش می دهد که این کالاها با کالاهای وارداتی رقابت می کنند.هنگامی تقاضا افزایش می‌یابد، فشار روی قیمت ها ودستمزدهای اسمی رو به بالا خواهد یود وباعث افزایش قیمت ها ودستمزدها می گردد (موسوی محسنی ،1387). در زمینه سیاست­های اشتغال می‌توان آن را به چهاردسته تقسیم نمودالف- سیاست­های فعال بازار: این گروه از سیاست­ها در برگیرنده مکانیسم جستجوی شغل، آموز بیکاران، ایجادشغل بطورمستقیم یاازطریق پرداخت یارانه است(طرح­های خوداشتغالی)عناصراصلی سیاسست­های فعال بازارعباتنداز:1- ایجادتحرک درعرضه نیروی با ایجاد شغل، پرداخت یارانه به دستمزدها 2-توسعه اشتغال با ایجاد مهارت های جدید و با روش های مختلف مانند آموزش های مجدد3- افزایش کارایی بازارکار با ارائه خدمات به نیروی کار مانند مشاوره، کمک در انطباق شغل بامهارت­های نیروی کارب- سیاست­های تنظیمی بازارکار: این سیاست­ها باعث انعطاف پذیری بیشتر بازار کار شده و بر جریان ورود و خروج نیروی کار ناشی از تنظیم قوانین ومقررات موثرخواهند بود.ج- سیاست­های منفعل وحمایتی بازارکار: این سیاست­ها همچون حمایت­های مالی از بیکاران، اصلاح سیستم مقرری بیکاری، پرداخت یارانه به دستمزدپایین، معافیت مالیاتی، کاهش مالیات بردستمزدها، کمک به افراد با دستمزد پایین جهت افزایش رفاه وتامین حداقل زندگی را شامل می‌شود. د- سیاست های کلان اقتصادی موثربربازارکار: این سیاستها ازطریق مکانیسم پولی و مالی ودرنتیجه گسترش رشد و تولید اقتصادی (افزایش تقاضای کل) برای نیروی کار، تقاضا خلق می کنند (اوجی، 1386).

1- بیان مسئله

افزایش و یا کاهش نرخ ارز از مهمترین موضوعاتی است که می تواند میان بخش تولید، اشتغال و صادرات به عمده ترین چالش تبدیل شود نوسان نرخ ارز برنامه‌ریزی بنگاه‌ها را مختل می‌کند زیرا نمی‌توانند آینده نرخ ارز را پیش‌بینی کنند و در قیمت‌گذاری کالا دچار سردرگمی می‌شوند. همه بازیگران اقتصادی زمانی که ارز تبدیل به یک دارایی می‌شود سعی می‌کنند ثروت خودشان را به‌ صورت ارزهای خارجی نگهداری کنند. در این حالت بنگاه‌ها با کمبود سرمایه مواجه می‌شوند، یعنی بخشی از پس‌اندازها به‌جای اینکه در اختیار بانک‌ها و سپس بنگاه‌ها قرار داده شود به‌طور مستقیم تبدیل به ارز می‌شود. بنابراین در برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران چنین شرایطی بنگاه‌ها با کمبود سرمایه در گردش مواجه خواهند بود که این باعث بروز مشکل در تولید واشتغال خواهد بود. بنابراین سئوال اصلی تحقیق عبارت است از آیا تکانه(نوسان) نرخ ارز بر اشتغال در ایران تاثیر گذار است؟ سئوال فرعی این مطالعه آن است: اشتغال بخش صنعت در آینده چگونه خواهد بود؟ ودر راستای سئوالات مطرح شده فرضیات مورد نظر به صورت زیر مطرح می شوند: تکانه نرخ ارز بر استغال اثر منفی دارد.دوم روند اشتغال بخش صنعت در آینده روندی افزایشی دارد.

2- مبانی نظری

در یک طبقه بندی کلی نظریه های مربوط به ارز را می‌توان در سه بخش کل تیوری های سنتی، تیوری های مدرن با رویکرد پول گرایی وتیوری های مدرن با رویکرد پرتفولیو تقسیم بندی نمود.در تیوری های سنتی عامل تغییر نرخ ارز توسط تیوری برابری قدرت خرید تشریح می گردد. در این تیوری، قانون قیمت واحد برای تمامی کالاها در جهان مبنای اصلی تفسیر وتبیین تقویت وتضعیف نرخ ارز قرار می گیرد و با تغییرات نرخ کالاها وخدمات در کشورها نرخ های ارز نیز تعدیل وتنظیم می گردند. در تیوریهای مدرن که خود به دو رویکرد پول گرایان وموازنه پرتفولیو طبقه بندی می گردند، تعیین نرخ ارز بر اصولی نظیر جریان کامل و آزاد سرمایه وانتظارات عقلایی بنا برگردیده است. در تیوری پول گرایان نظریه پردازانی نظیر دورنبوش فبشر و فرانکل، ماندل و فلمینگ و گارتنربه ترتیب نظریات مدل تعدیل بیش از حد، مدل پول گرایان ومدل تعادلی ومدل حباب نرخ ارز را مطرح نمود اند.در رویکرد موازنه پرتفولیو، تیوری های مدرن نیز شخصیت هایی نظیر گارتنر وکوری به نظریه پردازی پرداخته اند. اگر چه تیوری ها و مدل های بسیاری در زمینه نوسانات وچرایی رفتار نرخ ارز در دنیا تدوین گردیده است اماهنوز اندیشمندان علوم اقتصادی ومالی به یک توافق واجمع کامل در مورد اینکه کدامین مدل قادر به توضیح رفتار نرخ ارز است دست پیدا نکرده اند(تقوی، 1390). انحراف از مسیر تعادلی بلندمدت نرخ ارز که اغلب به صورت ارزش گذاری بیش از اندازه پول ملی اتفاق می افتد، نه تنها در کوتاه مدت تاثیر نامطلوبی بر عملکرد اقتصادی کشورها دارد، بلکه، در بلندمدت مانع شکل گیری بخش تجاری کارا در اقتصاد می‌شود. افزون براین، نوسانات نرخ ارز، نشان دهنده بی ثباتی در روند قیمت های نسبی بوده، در نتیجه، آثاری مانند ریسک، کوتاه شدن افق سرمایه گذاری و بی ثباتی بازارهای مالی را به دلیل انتظارات مربوط به تغییر نرخ ارز ونوسانات نرخ بهره به همراه دارد.بنابراین، تصحیح نرخ ارز وحفظ ثبات نرخ تحققی ارز در سطح تعادلی بلندمدت آن، از جمله شرایط لازم برای دستیابی به رشد پایدار وثبات اقتصادی است(طیبی،1381).

3- پیشینه تحقیق

در سیاستگذاری های کلان اقتصادی منابع انسانی نقش مهمی را ایفا می کند، مطالعاتی در خارج وداخل کشور در طی این چند دهه درموردنر خ ارز، اشتغال و پیش بینی انجام شده است، بولسو[1](2006)، به بررسی تاثیر نرخ ارز بر صادرات و واردات محصولات کشاورزی از آمریکا به کشورهای عمده تجاری پرداخت. نتایج تحقیق نشان می دهد که صادرات و واردات نسبت به نرخ ارز با کش است. تایم وفردی[2](2005)، به بررسی تاثیر سیاست مالی براشتغال و رشد پرداختند وتاثیر متغیرهای چون مالیات وهزینه مخارج دولت برتولید ناخالص داخلی واشتغال پرداختند که ار طریق مدل رگرسیون خطی حداقل مربعات[3] ((OLSنتایج نشان داد با افزایش مالیات رشد و اشتغال کاهش پیدا می کند و افزایش مخارج دولت باعث افزایش اشتغال می‌شود.

گلدفن وگوپتا[4](2003) به بررسی رابطه بین سیاست پولی ونرخ ارز پس از بحران پولی در هشتاد کشور پرداختند وبه این نتیجه رسیدند که در دوران بحران، کاهش ضریب اطمینان سرمایه گذاران، سبب افزایش ریسک شده ودر نتیجه نرخ بهره را افزایش داده و همزمان نرخ ارز را نیز کاهش می دهد این واقعین بجای همبستگی مثبت بین نرخ بهره و نرخ ارز، رابطه ای منفی بین آن دو بوجود می آید. هنری وبوسرنگس[5](2007)، به بررسی پیش بینی صادرات برنج تایلندی با استفاده از مدل های میانگین متحرک خودرگرسیون تجمعی [6] ( (ARIMAو شبکه عصبی پرداختند. آنها نتایج بدست آمده از دو مدل را مقایسه کردند و به این نتیجه دست یافتند که مدل شبکه عصبی نسبت به مدل میانگین متحرک خودرگرسیون تجمعی به خوبی، داده های برنج صادراتی را برازش وپیش بینی می کند. هروری وهمکاران[7](2004)، با توجه به مطالعات محدود درزمینه پیش بینی متغیرهای اقتصادی دراروپا، توانایی شبکه مصنوعی رابا یک فرآیند خودرگروسیو[8](AR) در پیش بینی تولیدات صنعتی سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه وانگلیس مورد مقایسه قرار دادند. برای این منظور از معیار ریشه میانگین مجذور خطا(RMSE) استفاده شد. نتایج نشان داد که شبکه عصبی در افق­های زمانی کمتر از 12 ماه دارای خطای پیش بینی کمتری درمقایسه بافرایندخودرگرسیو می باشد. این محققین براین باورند که شبکه های عصبی بهتر از سایر روشها مسیرمتغیرها را پیش بینی می نمایند. روشن(1383)، به پیش بینی تورم ایران به کمک مدل های ARCH[9]/GARCH,ARIMA و شبکه های عصبی مصنوعی ومقایسه کارآیی مدل­های مذکورپرداخت که ابتدا تورم ایران را به کمک فرآیند ARIMA، ARCH و GARCH پیش بینی نمود و سپس با مدل شبکه های عصبی مصنوعی انجام داد، که نتایج عملکرد بهترین مدل را نسبت به مدل های گفته شده نشان داد. قدیمی (1381)، بررسی مدل­سازی و پیش بینی رشد اقتصادی درایران را بااستفاده از شبکه­های عصبی مصنوعی مورد مطالعه قرارداد. در این مطالعه،کارایی یک مدل شبکه عصبی با یک مدل خطی رگرسیون برای پیش بینی نرخ رشد اقتصادی در ایران مقایسه شد. نتایج نشان دادکه مدل شبکه عصبی برای پیش بینی نرخ رشد اقتصادی در ایران از کارایی بالاتری برخوردار است. تقوی و همکاران(1384) در مطالعه ای به منظور بررسی سهم تغییرات رابطه مبادله بر بی ثباتی نرخ ارز در اقتصاد ایران به این نتیجه رسیدند که با وجود تاثیرات متقابل نرخ ارز و رابطه مبادله، نقش شوک های رابطه مبادله در نوسانات نرخ ارز ناچیز است و بیشتر نوسانات نرخ ارز در اقتصادایران ناشی از تغییرات خود نرخ ارز است.

4- روش تحقیق

این پژوهش به کمک روش اقتصاد سنجی در صدد آن هست تا تاثیر تکانه نرخ ارز را بر اشتغال بخش صنعت مورد آزمون قرار دهد. این پ‍ژوهش بر پایه مطالعات کتابخانه ای انجام شده است .براساس مطالعات تجربی الگوی پژوهش تدوین و به منظور تخمین و آزمون فرضیه ازروش های اقتصاد سنجی GARCHوVECMاستفاده گردیده آمار و اطلاعات متغیرها طی سالهای1338-1390 از طریق بانک مرکزی جمع آوری شده است. در آخر اشتغال بخش صنعت با استفاده ازمدل شبکه عصبی پیش بینی خواهد شد و روند آن در آینده بررسی خواهد شد. در ابتدای مقاله مروری برمبانی نظری و بیشینه تحقیق، روش تحقیق و سپس نتایج، در انتها تحلیل می گردد.

5- نتایج و بحث

یکی از ساده­ترین روش­های ممکن برای تجزیه تکانه­های ارز استفاده از مدل خودرگرسیون تعمیم یافته تحت شرایط ناهمسانی واریانس (GARCH) استفاده شد.در مرحله اول مطالعه، آزمونARCH LM انجام شد، که حاکی از وجود اثرات وارایانس ناهمسانی است. فرض صفر این آزمون عبارت است از همسان بودن واریانس باقیمانده هاکه با توجه به نتیجه آزمون، براساس دو آماره F و حاصلضرب تعداد مشاهدات با ضریب تعیین، فرضیه صفر رد شده و فرضیه یک مبنی بر وجود واریانس ناهمسانی در باقیمانده ها پذیرفته می‌شود. در مرحله بعدی که وجود ناهمسانی موردپذیرش قرارگرفت، می‌توان به مدل سازی نااطمینانی ناشی از واریانس همسانی در داده پرداخت.که از الگوی GARCH استفاده می‌شود. GARCH از دو جز خود توضیح پسماندها و واریانس شرطی تشکیل شده است، که هر دو جز با وقفه هایی در الگو ظاهر می­شوند، که این وقف­های بینه مرتبه الگو را تعیین می­کنند.

بدین منظور آماره های آکاییک وشوارتز بیزین معیار قرارگرفتند و نتیجه تخمین مدل (1,1) GARCH دررابطه ذیل آورده شده است:

که در این رابطه پسماند و واریانس شرطی است و اعداد داخل پرانتز رابطه معناداری این متغیرهارا نشان می دهد.با استفاده از معادله بالاشاخص تکانه نرخ ارز استخراج شد به عبارت دیگر واریانس شرطی همان شاخص تکانه نرخ ارز است .قبل از برآورد الگوی خودتوضیح برداری، پایایی متغیرهامورد آزمون قرارگرفت که نتیجه آزمون ریشه واحد نشان داد که کلیه متغیرهای الگو با یک بار تفاضل گیری ایستا شدند.

با توجه به اینکه اقتصاد ایران تحت تاثیرتحولاتی نظیرجنگ و انقلاب بود، در نتیجه احتمال شکست ساختاری وجود دارد، که در این مطالعه با استفاده از آزمون مجموع تجمعی مربعات باقیمانده ها) (CUSUM Q2 برای آزمون ثبات ضرایب مدل درطول زمان استفاده شد، که در این مطالعه نشان داد که فرض صفر مبنی برثبات ضرایب رد شده و شکست ساختاری وجود دارد. به منظور بررسی شکست ساختاری متغیرها از آزمون پرون استفاده شده است.پرون معتقد بود وجود نا ایستایی در برخی از متغیرهای کلان ناشی از شکست ساختاری است که در این داده ها رخ داده است و اگر این امر در موردآن­ها لحاظ شود، ایستایی این متغیرها اثبات خواهدشد. نتایج حاصل از آزمون ریشه واحدپرون رانشان داد که، متغیردارای ریشه واحد است بنابراین نوسانات آن حول روند زمانی پایا نیست بنابراین تمامی متغیرها انباشته از مرتبه یک هستند(نوفرستی، 1378).

به طور کلی روابطی که متغیرهای مورد بررسی در این مطالعه به قرارزیراست:

[LE, LM, LTEKR, LEXJ, LEXO, Duj]

که هدف تاثیر تغییرات اشتغال در بخش صنعت (LE)، حجم پول(LM)،تکانه نرخ ارز(LTEKR)، هزینه جاری دولت (LEXJ)، هزینه عمرانی دولت (LEXO)، متغیردامی دراین مطالعه جنگ است. جهت بررسی تعیین طول وقفه بهینه براساس آکاییک وشواتزبیزین، تعداد دو وقفه برای الگوی خودتوضیح برداری درسطح معنی داری 5% تایید شده و بعد از تعیین وقفه بهینه مدل وانجام آزمون هم انباشتگی نیز می‌توان روش تصحیح خطای برداری رابرآورد نمود. درراستای بررسی وتعیین بردارهای همگرایی وسپس تعیین رابطه تعادلی بلندمدت بین متغیرهای الگوها از روش یوهانسون استفاده شد. آزمون هم انباشتگی بین اشتغال وسایر متغیرها، 3 بردار همجمعی در سطح 5% را نشان داد.

نتایج جدول (1) حاصل از مدل VECM نشان می دهد که در بلند مدت متغیر های هزینه عمرانی و جاری، نرخ ارز وحجم پول با وقفه یک بر اشتغال تاثیر گذار هستند. هزینه جاری وعمرانی نیز اثر مستقیم و معنی داری بر اشتغال بخش صنعت نشان می دهند. تکانه نرخ ارز و حجم پول، متغیر دامی جنگ با وقفه یک اثرمعنی دار و معکوس براشتغال بخش صنعت داشته اند:

جدول1- تعیین رابطه متغیرها در بلند مدت (LE متغیر وابسته)

رفتار نرخ ارز واقعی در ایران طی دوره 1358- 1375

اینکه رفتار نرخ ارز واقعی، چگونه از طریق متغیر‌های کلان اقتصادی یک کشور، تحت تأثیر قرار می‌گیرد، در اقتصاد کشورها، جایگاه ویژه ای دارد. براین اساس، این مقاله سعی کرده، مدل رفتار نرخ ارز واقعی ایران را برای سالهای 1338 تا 1383 برآورد نماید. برآوردمدل از روشVAR و VECMانجام شده، تا رفتار کوتاه مدت و بلند مدت نرخ ارز واقعی، تعیین شود. برآورد مدل، نشان داد که شاخص سیاست پولی و درجه باز بودن اقتصاد،.

برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران

اینکه رفتار نرخ ارز واقعی، چگونه از طریق متغیر های کلان اقتصادی یک کشور، تحت تأثیر قرار می گیرد، در اقتصاد کشورها، جایگاه ویژه ای دارد. براین اساس، این مقاله سعی کرده، مدل رفتار نرخ ارز واقعی ایران را برای سالهای 1338 تا 1383 برآورد نماید. برآوردمدل از روشvar و vecmانجام شده، تا رفتار کوتاه مدت و بلند مدت نرخ ارز واقعی، تعیین شود. برآورد مدل، نشان داد که شاخص سیاست پولی و درجه باز بودن اقتصاد،.

بررسی تاثیر کاهش نرخ ارز واقعی بر سطح تولید در ایران طی سالهای 74-1358

انتخاب نظام ارزی و تغییرات نرخ موثر واقعی ارز در جمهوری اسلامی ایران طی سال های 1352-1375

مقاله حاضر، ارتباط متقابل برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران انتخاب نظام ارزی و تغییرات نرخ موثر واقعی ارز در ایران مورد بررسی قرار داده است. برای تعیین این ارتباط، در ابتدا یک سیستم معادلات هم زمان موسوم به SLDVM را برای کشور ایران تدوین کرده، سپس، ‌با استفاده از روش دو مرحله‌ای پروبیت موسوم به 2SEPM، به تخمین آن در یک دوره 23 ساله (1973-1996) پرداخته‌ایم.نتایج حاصل‌ از تخمین نشان می دهد که افزایش تکانه های پولی داخلی، سبب کاه.

نقش متغیرهای اساسی در تعبیین رفتار نرخ واقعی تعادلی بلند مدت ارز در ایران

با توجه به تردید در مورد درستی فرضیه برابری قدرت خرید به ویژه در رابطه با کشورهای جهان سوم، طی دهه های اخیر، ادبیات جدیدی شکل گرفته که به نقش متغیرهای اساسی در تبیین رفتار نرخ واقعی تعادلی بلندمدت ارز می پردازد. این عوامل که از سوی عرضه و تقاضا در اقتصاد مطرح هستند، شامل تغییر سیاست مالی دولت، تغییر شرایط مالی بین المللی، تفاوت نرخ رشد کارایی در بخش تجاری و بخش غیرتجاری، تغییر رابطه مبادله و تغ.

رقابت‌پذیری مبتنی‌بر نرخ ارز مؤثر واقعی در ایران

نرخ مؤثر واقعی ارز به‌عنوان یکی از مهمترین عوامل رقابت‌پذیری بین‌المللی تلقی می‌شود. با افزایش آن رقابت پذیری صادراتی کشور افزایش و با کاهش آن رقابت پذیری صادراتی کشور کاهش می‌یابد. لذا حفظ و یا ارتقای نرخ مؤثر واقعی ارز اثر مثبت بر تراز تجاری کشور و کاهش آن اثر منفی بر آن خواهد داشت. عوامل مختلفی نیز بر نرخ مؤثر واقعی ارز تأثیرگذار هستند و شوکهای وارده بر اقتصاد ممکن است در کوتاه مدت برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران نرخ مؤثرو.

تاثیر تکانه‌های نرخ ارز بر چالش‌ها و چشم اندازهای اشتغال بخش صنعتی ایران

(صحت مطالب مقاله بر عهده نویسنده است و بیانگر دیدگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام نیست)
یکی از بخش‌هایی که نقش موثری در اشتغال زایی داشته و به طور مستقیم و غیر مستقیم در بخش‌های دیگر نیز اثر گذاراست، بخش صنعت است، از این رو با توجه به اهمّیت اشتغال و نقش آن در سرنوشت فردی و اجتماعی انسان، در این تحقیق به بررسی تاثیر تکانه‌های نرخ ارز بر چالشها و چشم اندازهای اشتغال بخش صنعت پرداخته شده است. بخش اول مطالعه، شاخص تکانه نرخ ارز را با استفاده از الگوی واریانس ناهمسانی شرطی اتورگرسیوتعمیم یافته محاسبه گردید و سپس با انجام آزمون ریشه واحد دیکی فولر و آزمون شکست ساختاری پرون، از مدل تصحیح خطای برداری برای برآورد طی سال‌های 1390-1338استفاده شده است. نتایج نشان می دهد که درکوتاه مدت و بلندمدت تکانه نرخ ارز و حجم پول بر اشتغال رابطه معکوس دارند، همچنین با افزایش هزینه‌های جاری و عمرانی نیز میزان اشتغال بخش صنعت افزایش می‌یابد. بخش دوم مطالعه، پیش بینی روند اشتغال بخش صنعت، بااستفاده از مدل شبکه عصبی صورت گرفت و مشخص شد که اشتغال در بخش صنعت در آینده روندی افزایشی خواهد بود. لذا برنامه ریزی در این ارتباط می‌تواند از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The impact of exchange rate shocks on the challenges and prospects of employment in the industrial sector of Iran

نویسندگان [English]

• Davood Daneshjafari 1
• Ali Sardarshahraki 2
• Hajar Asnaashari 3
• Yahya Hartami 4

One of the sectors that have a role in job creation and the direct and indirect impact on other sectors is the industrial sector. So in this paper, the effects of the exchange rate as instruments of economic importance sector employment over the period 1338-1390 have been analyze. In the first part of the study, the structural break test unit root test Dicky Fuller Peron, the vector error correction model is used to estimate when results indicated that in short-run and long-run the exchange rate shock volume has been inverse effect on employment. Then the second section, anticipated employment trends using model of Artificial Neural Network (ANN). It was found that employment in industry will be increased in future. Therefore planning in this relation can be of high importance.

کلیدواژه‌ها [English]

• Employment prospects
• industry momentum exchange
• Neural Networks
• Vector Error Correction

اصل مقاله

مقدمه

نرخ های ارز یکی از عوامل کلیدی بین یک اقتصاد کشور و دنیا است. این نرخ از طریق بازار کالا و دارایی، روابط بین قیمت ها در داخل کشور و قیمت های داده شده در بازار جهانی را برقرار می سازد و یک عمال اثر گذار بر سیاست ها، راهبردها، ساز وکارهای روزانه، ساختار سیاسی، اجتماعی وفرهنگی محسوب می‌شود. نرخ ارز بر قیمت کالاها وخدمات وارداتی در بازار داخلی و بر قیمت کالاهای سرمایه ای ساخته شده در داخل تاثیر می گذارد. نوسانات نرخ ارز وتغییرات آن در یک مرحله به قیمت کالاهای وارداتی منتقل می‌شود ودر مرحله دوم، تغییرات در قیمت کالاهای وارداتی، به قیمت کالاهای عمده فروشی ومصرف کننده انتقال می‌یابد. تغییر نرخ ارز قیمت های مصرف کننده را از کانال دیگری نیز تحت تاثیر قرار می دهد: کاهش ارزش پول ریال، قیمت های بالاتر را برای کالاهای وارداتی ایجاد می کنند و در نتیجه، تقاضا برای کالاهای تولید شده داخلی را افزایش می دهد که این کالاها با کالاهای وارداتی رقابت می کنند.هنگامی تقاضا افزایش می‌یابد، فشار روی قیمت ها ودستمزدهای اسمی رو به بالا خواهد یود وباعث افزایش قیمت ها ودستمزدها می گردد (موسوی محسنی ،1387). در زمینه سیاست­های اشتغال می‌توان آن را به چهاردسته تقسیم نمودالف- سیاست­های فعال بازار: این گروه از سیاست­ها در برگیرنده مکانیسم جستجوی شغل، آموز بیکاران، ایجادشغل بطورمستقیم یاازطریق پرداخت یارانه است(طرح­های خوداشتغالی)عناصراصلی سیاسست­های فعال بازارعباتنداز:1- ایجادتحرک درعرضه نیروی با ایجاد شغل، پرداخت یارانه به دستمزدها 2-توسعه اشتغال با ایجاد مهارت های جدید و با روش های مختلف مانند آموزش های مجدد3- افزایش کارایی بازارکار با ارائه خدمات به نیروی کار مانند مشاوره، کمک در انطباق شغل بامهارت­های نیروی کارب- سیاست­های تنظیمی بازارکار: این سیاست­ها باعث انعطاف پذیری بیشتر بازار کار شده و بر جریان ورود و خروج نیروی کار ناشی از تنظیم قوانین ومقررات موثرخواهند بود.ج- سیاست­های منفعل وحمایتی بازارکار: این سیاست­ها همچون حمایت­های مالی از بیکاران، اصلاح سیستم مقرری بیکاری، پرداخت یارانه به دستمزدپایین، معافیت مالیاتی، کاهش مالیات بردستمزدها، کمک به افراد با دستمزد پایین جهت افزایش رفاه وتامین حداقل زندگی را شامل می‌شود. د- سیاست های کلان اقتصادی موثربربازارکار: این سیاستها ازطریق مکانیسم پولی و مالی ودرنتیجه گسترش رشد و تولید اقتصادی (افزایش تقاضای کل) برای نیروی کار، تقاضا خلق می کنند (اوجی، 1386).

1- بیان مسئله

افزایش و یا کاهش نرخ ارز از مهمترین موضوعاتی است که می تواند میان بخش تولید، اشتغال و صادرات به عمده ترین چالش تبدیل شود نوسان نرخ ارز برنامه‌ریزی بنگاه‌ها را مختل می‌کند زیرا نمی‌توانند آینده نرخ ارز را پیش‌بینی کنند و در قیمت‌گذاری کالا دچار سردرگمی می‌شوند. همه بازیگران اقتصادی زمانی که ارز تبدیل به یک دارایی می‌شود سعی می‌کنند ثروت خودشان را به‌ صورت ارزهای خارجی نگهداری کنند. در این حالت بنگاه‌ها با کمبود سرمایه مواجه می‌شوند، یعنی بخشی از پس‌اندازها به‌جای اینکه در اختیار بانک‌ها و سپس بنگاه‌ها قرار داده شود به‌طور مستقیم تبدیل به ارز می‌شود. بنابراین در چنین شرایطی بنگاه‌ها با کمبود سرمایه در گردش مواجه خواهند بود که این باعث بروز مشکل در تولید واشتغال خواهد بود. بنابراین سئوال اصلی تحقیق عبارت است از آیا تکانه(نوسان) نرخ ارز بر اشتغال در ایران تاثیر گذار است؟ سئوال فرعی این مطالعه آن است: اشتغال بخش صنعت در آینده چگونه خواهد بود؟ ودر راستای سئوالات مطرح شده فرضیات مورد نظر به صورت زیر مطرح می شوند: تکانه نرخ ارز بر استغال اثر منفی دارد.دوم روند اشتغال بخش صنعت در آینده روندی افزایشی دارد.

2- مبانی نظری

در یک طبقه بندی کلی نظریه های مربوط به ارز را می‌توان در سه بخش کل تیوری های سنتی، تیوری های مدرن با رویکرد پول گرایی وتیوری های مدرن با رویکرد پرتفولیو تقسیم بندی نمود.در تیوری های سنتی عامل تغییر نرخ ارز توسط تیوری برابری قدرت خرید تشریح می گردد. در این تیوری، قانون قیمت واحد برای تمامی کالاها در جهان مبنای اصلی تفسیر وتبیین تقویت وتضعیف نرخ ارز قرار می گیرد و با تغییرات نرخ کالاها وخدمات در کشورها نرخ های ارز نیز تعدیل وتنظیم می گردند. در تیوریهای مدرن که خود به دو رویکرد پول گرایان وموازنه پرتفولیو طبقه بندی می گردند، تعیین نرخ ارز بر اصولی نظیر جریان کامل و آزاد سرمایه وانتظارات عقلایی بنا برگردیده است. در تیوری پول گرایان نظریه پردازانی نظیر دورنبوش فبشر و فرانکل، ماندل و فلمینگ و گارتنربه ترتیب نظریات مدل تعدیل بیش از حد، مدل پول گرایان ومدل تعادلی ومدل حباب نرخ ارز را مطرح نمود اند.در رویکرد موازنه پرتفولیو، تیوری های مدرن نیز شخصیت هایی نظیر گارتنر وکوری به نظریه پردازی پرداخته اند. اگر چه تیوری ها و مدل های بسیاری در زمینه نوسانات وچرایی رفتار نرخ ارز در دنیا تدوین گردیده است اماهنوز اندیشمندان علوم اقتصادی ومالی به یک توافق واجمع کامل در مورد اینکه کدامین مدل قادر به توضیح رفتار نرخ ارز است دست پیدا نکرده اند(تقوی، 1390). انحراف از مسیر تعادلی بلندمدت نرخ ارز که اغلب به صورت ارزش گذاری بیش از اندازه پول ملی اتفاق می افتد، نه تنها در کوتاه مدت تاثیر نامطلوبی بر عملکرد اقتصادی کشورها دارد، بلکه، در بلندمدت مانع شکل گیری بخش تجاری کارا در اقتصاد می‌شود. افزون براین، نوسانات نرخ ارز، نشان دهنده بی ثباتی در روند قیمت های نسبی بوده، در نتیجه، آثاری مانند ریسک، کوتاه شدن افق سرمایه گذاری و بی ثباتی بازارهای مالی را به دلیل انتظارات مربوط به تغییر نرخ ارز ونوسانات نرخ بهره به همراه دارد.بنابراین، تصحیح نرخ ارز وحفظ ثبات نرخ تحققی ارز در سطح تعادلی بلندمدت آن، از جمله شرایط لازم برای دستیابی به رشد پایدار وثبات اقتصادی است(طیبی،1381).

3- پیشینه تحقیق

در سیاستگذاری های کلان اقتصادی منابع انسانی نقش مهمی را ایفا می کند، مطالعاتی در خارج وداخل کشور در طی این چند دهه درموردنر خ ارز، اشتغال و پیش بینی انجام شده است، بولسو[1](2006)، به بررسی تاثیر نرخ ارز بر صادرات و واردات محصولات کشاورزی از آمریکا به کشورهای عمده تجاری پرداخت. نتایج تحقیق نشان می دهد که صادرات و واردات نسبت به نرخ ارز با کش است. تایم وفردی[2](2005)، به بررسی تاثیر سیاست مالی براشتغال و رشد پرداختند وتاثیر متغیرهای چون مالیات وهزینه مخارج دولت برتولید ناخالص داخلی واشتغال پرداختند که ار طریق مدل رگرسیون خطی حداقل مربعات[3] ((OLSنتایج نشان داد با افزایش مالیات رشد و اشتغال کاهش پیدا می کند و افزایش مخارج دولت باعث افزایش اشتغال می‌شود.

گلدفن وگوپتا[4](2003) به بررسی رابطه بین سیاست پولی ونرخ ارز پس از بحران پولی در هشتاد کشور پرداختند وبه این نتیجه رسیدند که در دوران بحران، کاهش ضریب اطمینان سرمایه گذاران، سبب افزایش ریسک شده ودر نتیجه نرخ بهره را افزایش داده و همزمان نرخ ارز را نیز کاهش می دهد این واقعین بجای همبستگی مثبت بین نرخ بهره و نرخ ارز، رابطه ای منفی بین آن دو بوجود می آید. هنری وبوسرنگس[5](2007)، به بررسی پیش بینی صادرات برنج تایلندی با استفاده از مدل های میانگین متحرک خودرگرسیون تجمعی [6] ( (ARIMAو شبکه عصبی پرداختند. آنها نتایج بدست آمده از دو مدل را مقایسه کردند و به این نتیجه دست یافتند که مدل شبکه عصبی نسبت به مدل میانگین متحرک خودرگرسیون تجمعی به خوبی، داده های برنج صادراتی را برازش وپیش بینی می کند. هروری وهمکاران[7](2004)، با توجه به مطالعات محدود درزمینه پیش بینی متغیرهای اقتصادی دراروپا، توانایی شبکه مصنوعی رابا یک فرآیند خودرگروسیو[8](AR) در پیش بینی تولیدات صنعتی سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه وانگلیس مورد مقایسه قرار دادند. برای این منظور از معیار ریشه میانگین مجذور خطا(RMSE) استفاده شد. نتایج نشان داد که شبکه عصبی در افق­های زمانی کمتر از 12 ماه دارای خطای پیش بینی کمتری درمقایسه بافرایندخودرگرسیو می باشد. این محققین براین باورند که شبکه های عصبی بهتر از سایر روشها مسیرمتغیرها را پیش بینی می نمایند. روشن(1383)، به پیش بینی تورم ایران به کمک مدل های ARCH[9]/GARCH,ARIMA و شبکه های عصبی مصنوعی ومقایسه کارآیی مدل­های مذکورپرداخت که ابتدا تورم ایران را به کمک فرآیند ARIMA، ARCH و GARCH پیش بینی نمود و سپس با مدل شبکه های عصبی مصنوعی انجام داد، که نتایج عملکرد بهترین مدل را نسبت به مدل های گفته شده نشان داد. قدیمی (1381)، بررسی مدل­سازی و پیش بینی رشد اقتصادی درایران را بااستفاده از شبکه­های عصبی مصنوعی مورد مطالعه قرارداد. در این مطالعه،کارایی یک مدل شبکه عصبی با یک مدل خطی رگرسیون برای پیش بینی نرخ رشد اقتصادی در ایران مقایسه شد. نتایج نشان دادکه مدل شبکه عصبی برای پیش بینی نرخ رشد اقتصادی در ایران از کارایی بالاتری برخوردار است. تقوی و همکاران(1384) در مطالعه ای به منظور بررسی سهم تغییرات رابطه مبادله بر بی ثباتی نرخ ارز در اقتصاد ایران به این نتیجه رسیدند که با وجود تاثیرات متقابل نرخ ارز و رابطه مبادله، نقش شوک های رابطه مبادله در نوسانات نرخ ارز ناچیز است و بیشتر نوسانات نرخ ارز در اقتصادایران ناشی از تغییرات خود نرخ ارز است.

4- روش تحقیق

این پژوهش به کمک روش اقتصاد سنجی در صدد آن هست تا تاثیر تکانه نرخ ارز را بر اشتغال بخش صنعت مورد آزمون قرار دهد. این پ‍ژوهش بر پایه مطالعات کتابخانه ای انجام شده است .براساس مطالعات تجربی الگوی پژوهش تدوین و به منظور تخمین و آزمون فرضیه ازروش های اقتصاد سنجی GARCHوVECMاستفاده گردیده آمار و اطلاعات متغیرها طی سالهای1338-1390 از طریق بانک مرکزی جمع آوری شده است. در آخر اشتغال بخش صنعت با استفاده ازمدل شبکه عصبی پیش بینی خواهد شد و روند آن در آینده بررسی خواهد شد. در ابتدای مقاله مروری برمبانی نظری و بیشینه تحقیق، روش تحقیق و سپس نتایج، در انتها تحلیل می گردد.

5- نتایج و بحث

یکی از ساده­ترین روش­های ممکن برای تجزیه تکانه­های ارز استفاده از مدل خودرگرسیون تعمیم یافته تحت شرایط ناهمسانی واریانس (GARCH) استفاده شد.در مرحله اول مطالعه، آزمونARCH LM انجام شد، که حاکی از وجود اثرات وارایانس ناهمسانی است. فرض صفر این آزمون عبارت است از همسان بودن واریانس باقیمانده هاکه با توجه به نتیجه آزمون، براساس دو آماره F و حاصلضرب تعداد مشاهدات با ضریب تعیین، فرضیه صفر رد شده و فرضیه یک مبنی بر وجود واریانس ناهمسانی در باقیمانده ها پذیرفته می‌شود. در مرحله بعدی که وجود ناهمسانی موردپذیرش قرارگرفت، می‌توان به مدل سازی نااطمینانی ناشی از واریانس همسانی در داده پرداخت.که از الگوی GARCH استفاده می‌شود. GARCH از دو جز خود توضیح پسماندها و واریانس شرطی تشکیل شده است، که هر دو جز با وقفه هایی در الگو ظاهر می­شوند، که این وقف­های بینه مرتبه الگو را تعیین می­کنند.

بدین منظور آماره های آکاییک وشوارتز بیزین معیار قرارگرفتند و نتیجه تخمین مدل (1,1) GARCH دررابطه ذیل آورده شده است:

که در این رابطه پسماند و واریانس شرطی است و اعداد داخل پرانتز رابطه معناداری این متغیرهارا نشان می دهد.با استفاده از معادله بالاشاخص تکانه نرخ ارز استخراج شد به عبارت دیگر واریانس شرطی همان شاخص تکانه نرخ ارز است .قبل از برآورد الگوی خودتوضیح برداری، پایایی متغیرهامورد آزمون قرارگرفت که نتیجه آزمون ریشه واحد نشان داد که کلیه متغیرهای الگو با یک بار تفاضل گیری ایستا شدند.

با توجه به اینکه اقتصاد ایران تحت تاثیرتحولاتی نظیرجنگ و انقلاب بود، در نتیجه احتمال شکست ساختاری وجود دارد، که در این مطالعه با استفاده از آزمون مجموع تجمعی مربعات باقیمانده ها) (CUSUM Q2 برای آزمون ثبات ضرایب مدل درطول زمان استفاده شد، که در این مطالعه نشان داد که فرض صفر مبنی برثبات ضرایب رد شده و شکست ساختاری وجود دارد. به منظور بررسی شکست ساختاری متغیرها از آزمون پرون استفاده شده است.پرون معتقد بود وجود نا ایستایی در برخی از متغیرهای کلان ناشی از شکست ساختاری است که در این داده ها رخ داده است و اگر این امر در موردآن­ها لحاظ شود، ایستایی این متغیرها اثبات خواهدشد. نتایج حاصل از آزمون برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران ریشه واحدپرون رانشان داد که، متغیردارای ریشه واحد است بنابراین نوسانات آن حول روند زمانی پایا نیست بنابراین تمامی متغیرها انباشته از مرتبه یک هستند(نوفرستی، 1378).

به طور کلی روابطی که متغیرهای مورد بررسی در این مطالعه به قرارزیراست:

[LE, LM, LTEKR, LEXJ, LEXO, Duj]

که هدف تاثیر تغییرات اشتغال در بخش صنعت (LE)، حجم پول(LM)،تکانه نرخ ارز(LTEKR)، هزینه جاری دولت (LEXJ)، هزینه عمرانی دولت (LEXO)، متغیردامی دراین مطالعه جنگ است. جهت بررسی تعیین طول وقفه بهینه براساس آکاییک وشواتزبیزین، تعداد دو وقفه برای الگوی خودتوضیح برداری درسطح معنی داری 5% تایید شده و بعد از تعیین وقفه بهینه مدل وانجام آزمون هم انباشتگی نیز می‌توان روش تصحیح خطای برداری رابرآورد نمود. درراستای بررسی وتعیین بردارهای همگرایی وسپس تعیین رابطه تعادلی بلندمدت بین متغیرهای الگوها از روش یوهانسون استفاده شد. آزمون هم انباشتگی بین اشتغال وسایر متغیرها، 3 بردار همجمعی در سطح 5% را نشان داد.

نتایج جدول (1) حاصل از مدل VECM نشان می دهد که در بلند مدت متغیر های هزینه عمرانی و جاری، نرخ ارز وحجم پول با وقفه یک بر اشتغال تاثیر گذار هستند. هزینه جاری وعمرانی نیز اثر مستقیم و معنی داری بر اشتغال بخش صنعت نشان می دهند. تکانه نرخ ارز و حجم پول، متغیر دامی جنگ با وقفه یک اثرمعنی دار و معکوس براشتغال بخش صنعت داشته اند:

جدول1- تعیین رابطه متغیرها در بلند مدت (LE متغیر وابسته)

نرخ ارز را چه زمانی واقعی می‌کنیم؟

سال ۱۴۰۰ هجری شمسی در حالی آغاز شد که قیمت برای دلار حدود ۲۵ هزار تومان اعلام می‌شد و نرخ تورم در سال ۱۴۰۰ در کشور ما به طور متوسط کمتر از ۴۰ درصد نبود.

در حالی که متوسط نرخ تورم در همین سال برای کشورهای حوزه دلار کمتر از ۴ درصد گفته می‌شد. بر این اساس با احتساب تفاضل این دو نرخ تورم قیمت برای دلار در آغاز سال ۱۴۰۱ حدود ۳۵ هزار تومان برآورد می‌شد، ولی با توجه به اخباری که از مذاکرات وین می‌رسید و خوش‌بینی که در اثر آن خبرها در جامعه اقتصادی به وجود آمد از یک طرف، و محدودیت‌هایی که برای واردکنندگان، صادرکنندگان و صرافان به وجود آمد از طرف دیگر ، و تزریق بیش از تقاضایی که توسط بانک محترم مرکزی انجام می‌شد، فنر قیمت فشرده شد و قیمت‌ها زیر ۳۰ هزار تومان نگه داشته شد.

با این حال، اخیرا با توجه به سیاست‌های جدید دولت ظاهرا قصد دارد دست به واقعی کردن قیمت‌ها بزند، که اقدامی مبارک هم خواهد بود، البته تحت شرایطی.

شرط اول اینکه این اقدامات همه‌جانبه باشد و شامل همه کالاها و خدمات باشد (البته به استثنای، سه مورد آموزش و پرورش، بهداشت و درمان و امنیت و قضاوت)، به‌خصوص حامل‌های انرژی، ارز و غیره. ثانیا این جراحی اگر آغاز شد، از جای صحیحی شروع شود و با اقناع مردم همراه بوده و مستمر باشد، وگرنه جراحی بیماری را که چند جای او احتیاج به جراحی دارد، اگر از جای ناجوری شروع کنیم، ممکن است بیمار صدمات غیرقابل جبران ببیند. یا اگر در میانه راه جراحی او را رها کنیم و کار را متوقف کنیم، بسیار بدتر است از اینکه اصولا جراحی را شروع نکنیم. یعنی اگر جراحی بخواهد نیمه کاره انجام شود، همان بهتر است که اصولا شروع نکنیم.
اخیرا صحبت از واقعی کردن نرخ آرد و نان است، ضمن تایید آن، ولی شاید برای شروع بهترین مورد نباشد. شاید واقعی کردن نرخ ارز و بعد از آن حامل‌های انرژی را بتوان دارای اولویت بیشتری دانست. به هر حال آرزوی موفقیت برای دلسوزان کشور و عاقبت بخیری مردم را دارم.

نرخ ارز را چه زمانی واقعی می‌کنیم؟

سال ۱۴۰۰ هجری شمسی در حالی آغاز شد که قیمت برای دلار حدود ۲۵ هزار تومان اعلام می‌شد و نرخ تورم در سال ۱۴۰۰ در کشور ما به طور متوسط کمتر از ۴۰ درصد نبود.

در حالی که متوسط نرخ تورم در همین سال برای کشورهای حوزه دلار کمتر از ۴ درصد گفته می‌شد. بر این اساس با احتساب تفاضل این دو نرخ تورم قیمت برای دلار در آغاز سال ۱۴۰۱ حدود ۳۵ هزار تومان برآورد می‌شد، ولی با توجه به اخباری که از مذاکرات وین می‌رسید و خوش‌بینی که در اثر آن خبرها در جامعه اقتصادی به وجود آمد از یک طرف، و محدودیت‌هایی که برای واردکنندگان، صادرکنندگان و صرافان به وجود آمد از طرف دیگر ، و تزریق بیش از تقاضایی که توسط بانک محترم مرکزی انجام می‌شد، فنر قیمت فشرده شد و قیمت‌ها زیر ۳۰ هزار تومان نگه داشته شد.

با این حال، اخیرا با توجه به سیاست‌های جدید دولت ظاهرا قصد دارد دست به واقعی کردن قیمت‌ها بزند، که اقدامی مبارک هم خواهد بود، البته تحت شرایطی.

شرط اول اینکه این اقدامات همه‌جانبه باشد و شامل همه کالاها و خدمات باشد (البته به استثنای، سه مورد آموزش و پرورش، بهداشت و درمان و امنیت و قضاوت)، به‌خصوص حامل‌های انرژی، ارز و غیره. ثانیا این جراحی اگر آغاز شد، از جای صحیحی شروع شود و برآورد رفتار نرخ ارز واقعی در ایران با اقناع مردم همراه بوده و مستمر باشد، وگرنه جراحی بیماری را که چند جای او احتیاج به جراحی دارد، اگر از جای ناجوری شروع کنیم، ممکن است بیمار صدمات غیرقابل جبران ببیند. یا اگر در میانه راه جراحی او را رها کنیم و کار را متوقف کنیم، بسیار بدتر است از اینکه اصولا جراحی را شروع نکنیم. یعنی اگر جراحی بخواهد نیمه کاره انجام شود، همان بهتر است که اصولا شروع نکنیم.
اخیرا صحبت از واقعی کردن نرخ آرد و نان است، ضمن تایید آن، ولی شاید برای شروع بهترین مورد نباشد. شاید واقعی کردن نرخ ارز و بعد از آن حامل‌های انرژی را بتوان دارای اولویت بیشتری دانست. به هر حال آرزوی موفقیت برای دلسوزان کشور و عاقبت بخیری مردم را دارم.